هر سال قافله ای در شهر و دیار ما راه می افتد و عده ای را با خود همسفر می کند تا به درگاه حضرت ذوالجلال رساند؛ پیوندها را برقرار و رابطه ها را نزدیک تر کند و سیلی از نور و رحمت را به جامعه سرازیر نماید. این قافله، قافله اهل اعتکاف است. اعتکاف چیست و معتکفان کیانند و در پی چه هستند؟ این نوشته، بران است که شما را با این سنت گرانبهای اسلامی و فضای ملکوتی حاکم بر ان، اشنا نماید.

مفهوم شناسی

اعتکاف در لغت: در کتاب مفردات چنین امده است: عکف، العکوف: روی اوردن بر چیزی و ثبات بر ان، همراه بزرگداشت و تعظیم ان.

معنای اصطلاحی: توقف سه روز یا بیشتر در مسجد، به قصد عبادت یا قربت با شرایط مخصوص.

اعتکاف در قـران

در قران کریم ایات متعددی وجود دارند که اصطلاح اعتکاف در ان ها بکار برده نشده است؛ اما بر حقیقت اعتکاف که خلوت نشینی و دوری موقت از مردم و اشتغالات است، تاکید دارد؛ مانند داستان اصحاب کهف و خلوت نشینی حضرت ابراهیم و حضرت مریم و. …  در تمام این ایات بشارت داده شده است که این اعتزال و خلوت نشینی، برای ایشان برکات و اثرات فراوانی داشته است.

علامه طباطبایی ذیل ایه (فاتخذت من دونهم حجاباً…) می نویسد:

کلمه حجاب به معنای هر چیزی است که چیزی را از غیر بپوشاند. از این کلمه بر می اید که گویی حضرت مریم، خود را از اهل خویش پوشانیده بود و در مسجد به اعتکاف می پرداخت.

همچنین قران کریم مقام معتکفان و مقیمان درگاه الاهی را ان چنان بالا می برد که می فرماید:

وَ عَهِدْنا اِلی اِبْراهیمَ وَ اِسْماعیلَ اَنْ طَهِّرا بَیتِی لِلطَّایِفینَ وَ الْعاکفینَ وَ الرُّکعِ السُّجُودِ؛

و به ابراهیم و اسماعیل فرمان دادیم که: (خانه مرا برای طواف کنندگان و معتکفان و رکوع و سجودکنندگان پاکیزه کنید.

خداوند به بندگان برگزیده خود، یعنی حضرت ابراهیم و اسماعیل دستور می دهد خانه مرا، برای معتکفان پاکیزه کنید و این فرمان از لطف و عنایت ویژه الاهی به معتکفان حکایت می کند؛ چرا که خداوند، بندگان برگزیده خود را مامور این کار می کند و تعبیر لطیف و مهربانانه ای را بکار می برد و می فرماید: (خانه من را برای معتکفان پاک کنید.)

خداوند مانند کسی که مهمانی ویژه ای ترتیب داده و به مهمان خود علاقه خاصی دارد و از امدن او خوشحال است، تکلم فرموده است.

اعتکاف در سیره نبی  مکرم صلی الله علیه و اله

امام صادق علیه السلامدرباره سیره جد مطهرش می فرماید:

رسول خدا صلی الله علیه و اله، ده روز اخر ماه مبارک رمضان، در مسجد معتکف می شد و مومنان برای ان حضرت خیمه ای بر پا می کردند. پیامبر اکرم در این ده روز، بستر خویش را جمع کرده و به اعتکاف مشغول می شد. از انجا که جنگ بدر در ماه مبارک رمضان اتفاق افتاد و پیامبر گرامی اسلام، موفق به اعتکاف در ان سال نشد، در سال بعد به جای ده روز، بیست روز معتکف شده و اعتکاف سال قبل را که از دست داده بود، قضا کرد.

اعتکاف در سیره بزرگان

از انجا که برکات و اثرات اعتکاف، فراوان است، بزرگان دین و اولیای الاهی اهمیت ویژه ای به ان می داده اند و در مساجد پر فضیلت اسلام، مثل مسجد الحرام و مسجد النبی و مسجد سهله و مسجد کوفه معتکف می شدند و رحمت های الاهی را دریافت می کردند که ذکر همه ان ها از حوصله این مقاله افزون است و فقط به نقل نمونه ای اکتفا می کنیم.

در زندگینامه بزرگْ عارف الاهی، مرحوم ملاحسینقلی همدانی چنین امده است:

وی مردی زاهد و متهجد بود شاگردان وی نیز همگی به روش زهد و اعتزال مایل بودند و غالباً در شب های تابستان، شب های چهارشنبه و پنج شنبه و جمعه را در خدمت ان جناب، در مسجد سهله اعتکاف داشتند و در قنوت نماز، صدای ایشان به تضرع و ابتهال بلند می شد.

حقیقت اعتکاف

همان طور که در معنای لغوی و اصطلاحی اعتکاف ملاحظه شد، حقیقت اعتکاف، توجه تام به خداوند متعال و تعظیم او و یاد او می باشد و ماندن در مسجد و عبادات ظاهری که برای اعتکاف بیان شده است، در واقع مقدمه و زمینه ساز برای رسیدن به این توجه تام و تقرب به خداوند است.

از انجا که دنیای بیرون با جلوه های رنگارنگش، ما را به شدت به خود مشغول می کند، در شریعت مقدس توصیه شده است چند روزی را در مسجد بمانیم تا زمینه های غفلت از بین برود و در عوض، شرایط یاد خدا و توجه به او فراهم شود؛ چرا که، فعالیت مستمر چشم وگوش و دیگر حواس ما و اطلاعات لازم و غیر لازمی که به قلب ما وارد می شود باعث اشتغال قلب شده و در نتیجه او را از توجه به عالم غیب و حضرت حق باز می دارد. اینجا است که سرّ لزوم توقف در مسجد در اعتکاف نمایان می شود.

اری؛ معتکف درهای دنیا را به خود می بندد؛ تا درهای عالم غیب و رحمت الاهی به روی او باز شود. معتکف شکم خود را به واسطه روزه گرفتن، برای ساعاتی از طعام خالی نگه می دارد، تا جان او از طعام های بهشتی تناول کند و روح او تقویت شود. ساعاتی از روز خود را به تفکر می پردازد، تا حقیقت خویش را و ارزش جان خود را بیابد و گوهر وجود خود را به بهای اندک نفروشد و دریابد که از کجا و برای چه امده است و عاقبت به کجا خواهد رفت.

چه ساعات و دقایق شیرینی است! ان گاه که سحرگاهان بیدار می شوی و خیل عظیمی از جوانان را در حال خواندن نماز شب یا تلاوت ایات نورانی قران می بینی. روحانی و دانشجو، کارگر و مهندس، پیر و جوان، پدر و فرزند، خواهر و برادر، فقیر و ثروتمند، همه و همه با یک رنگ -ان هم رنگ خدایی- در کنار هم. عده ای در رکوعند و عده ای دیگر صورت به خاک گذاشته اند. برخی دیگر هم دست بر اسمان برده و نغمه (العفو) سر می دهند. با هم می گریند و با هم از عمق جان می خندند.

چه زیبا است ساعتی که می نگری همه، اعمال سحر و نماز صبح را انجام داده و در خانه خدا در حال استراحت هستند. همایش بندگی، اوج سرسپاری، رها کردن عناوین خیالی دنیایی، همدلی، شوریدگی و اعتکاف. در اعتکاف است که انسان شیرینی با هم بودن و یکی شدن را احساس می کند و برکات بی بدیل جامعه ایمانی کوچکی را تجربه می نماید.

چه بسا برخی از افراد از این که سه روز در مسجد بمانند و بیرون نیایند، وحشت دارند و ان را نوعی اسارت می دانند؛ اما از این نکته غافلند که گرفتار نوعی اسارت دیگر شده اند. این که انسان احساس نیاز کند که باید سریع و متناوب مکان خود را تغییر دهد و مرتب از این مکان به ان مکان برود، خود نوعی گرفتاری و اسارت است. انسانی که نتواند ساعاتی را در گوشه ای با خود باشد، دچار اضطراب روحی و عدم ارامش قلبی است.

اثـار اعتکاف

1. دوری از سختی ها

در قران کریم چنین می خوانیم:

و من اعرض عن ذکری فان له معیشه ضنکا؛

و هرکس از یاد من روی برگرداند، پس برای او زندگی سخت و پرفشاری خواهد بود.

اعتکاف، قدم بزرگی است تا انسان با روی اوردن به یاد خدا، خود را از فشارها و سختی های مادی و معنوی خلاصی بخشد.

در روایات، بخشش گناهان بزرگ و دوری از گناهان و پاداش فراوان و نیز دوری از اتش را از اثار اعتکاف برشمرده اند.

2. شوق عبادت

اعتکاف، در واقع همایش معنوی بندگان خدا است. معتکفان، گرد هم امده اند، تا سر به استان حضرت حق بسایند و از شور معنوی یکدیگر استفاده کنند. چه بسیارند کسانی که اگر در تنهایی خود باشند، شوقی برای عبادت خداوند در درون خود احساس نمی کنند؛ اما همین که پا به جرگه عاشقان و معتکفان می گذارند، از حرارت ایمان ان ها گرم می شوند و در خود شوقی جدید و نیروی تازه برای عبادت خداوند می یابند.

3. برخورداری از برکات جماعت

اعتکاف، در واقع خواندن خداوند به طور جمعی و بهره بردن از برکات اجتماع مومنان است. چه بسیار افرادی که در اعتکاف، خود را در سیل معتکفان قرار دادند و به برکت جماعت مومنان –به حکم (ید الله مع الجماعه)- مورد رحمت الاهی قرار گرفتند و علاوه بر ان که بینش ان ها اصلاح شد، مسیر زندگی شان نیز برای همیشه تغییر یافته و اهل سعادت شدند.

4. بهـره مندی از برکات مسجد

اعتکاف، نوعی ارج نهادن به مسجد و دریافتن ارزش مسجد است؛ چرا که در ان، شرط شده است در یکی از مساجد، به خصوص مسجد جامع شهر باشد. رسول مکرم اسلامبشارت داده است:

ای ابوذر! تا زمانی که در مسجد نشسته ای، خداوند متعال به شمار هر نفسی که می کشی، یک درجه در بهشت به تو می دهد و فرشتگان بر تو درود می فرستند و برای هر نفسی که در مسجد می کشی، ده حسنه برای تو نوشته می شود و ده گناه از تو پاک می گردد.

5. دفع بلاها

وقتی در شهری، اعتکاف بر پا می شود، باعث می شود بلاهای احتمالی که ممکن بود به سبب گناهان افراد جامعه نازل شود، برطرف گردد. چنانچه از پیامبر اعظم نقل شده است:

اِدفَعوا ابوابَ البَلاءِ بِالدُّعاءِ؛^۱۸

ابواب بلا را به وسیله دعا دفع کنید.

از امام صادق علیه السلامنقل شده است: (ابواب بلا را با استغفار برطرف کنید.)

منبع: پایگاه اطلاع رسانی حوزه